Anakart (MainBoard)
1 aprel 2010. Müəllif: NiXaTo
Anakart Üzərində Olan Komponentlər
Bir anakart kompüterin təməl dövrə və komponentlərinin fiziki tənzimləməsidir. Masaüstü kompüterlərdə ən sıx istifadə edilən anakart dizaynı ATdır. Son zamanlarda inkişaf etmiş AT dizaynı üstündə inkişaf etdirilən bir başqa kart tipi də ATXdir Həm AT həm də ATX dizaynların ikisində də olan komponentlər bunlardır.
* Mikroçalışdırıcı
* Köməkçi prosessor
* Yaddaş
* BIOS
* Genişləmə yuvaları
* Chipset
Əlavə komponentlər anakartın genişləmə yuvalarına əlavə oluna bilər. Anakart və genişləmə yuvalarındakı daha kiçik kartlar arasındakı elektronik interfeysə "yol" deyilir.
Anakart üzərində Jumper deyilən nizamlama açarları vardır. Bu açarlar ilə ediləcək nizamlamalar.
v Fərqli tipdəki prosessorları anakarta tanıtmaq
v Cmos nizamlarını silmək
v Bəzi anakartlarda xüsusilə köhnə anakartlarda nə qədər yaddaşın var olduğunu ifadə etmək.
Günümüz yeni tip anakartların az qala hamısında prosessor nizamları jumperlarla edilməməkdədir. Artıq bu nizamlamalar avtomatik olaraq ya setuptan variantlarla edilməkdədir ya da kart avtomatik olaraq öz prosessoru tanımaqdadır.
Chipsetlər anakartın ən əhəmiyyətli parçasıdır. Chipsetlər anakartın üzərindəki elektronik dövrələrdir. Anakart üzərindəki işçilərin bir-birləri ilə xəbərləşməsini təmin edən nəzarətçilərdir. Bir cür trafik polisi kimidir. Bu yollar üzərində gəzən məlumatların bir-birlərinə qarışmamasını təmin edər. Ankartın keyfiyyətini təyin edən ən əhəmiyyətli faktor chipsettir. Xüsusilə anakrtın sürətini təyin edən faktordur. Müxtəlif Anakart İstehsalçıları və bu Anakart istehsalçılarının müxtəlif chipsetler var. Müxtəlif firmalar və çıxardıqları chipsetler aşağıda sıralanmışdır.
Ø İntel
¨ İntel 815E Chipset
¨ İntel 815 Chipset
¨ İntel 820E Chipset
¨ İntel 820 Chipset
¨ İntel 840 Chipset
¨ İntel 810E Chipset
¨ İntel 810 Chipset
¨ İntel 440BX AGPset
¨ İntel 440EX AGPset
¨ İntel 440GX AGPset
¨ İntel 440LX AGPset
¨ İntel 450NX PCIset
¨ İntel 450KX/GX PCIset
¨ İntel 440ZX AGPset
¨ İntel 440ZX-66 AGPset
¨ İntel 440MX chipset
Ø VIA
¨ VIA Apollo KT133
¨ VIA Apollo KX133
¨ VIA Apollo Pro133A
¨ VIA Apollo Pro 133
¨ VIA Apollo PM601
¨ VIA Apollo MVP3
¨ VIA Apollo MVP4
¨ VIA Apollo Pro Plus
¨ VIA Apollo Pro
¨ VIA Apollo VP3
¨ VIA Apollo VP2
¨ VIA Apollo VPX
¨ VIA Apollo VP
Ø SIS
¨ SIS 85C471
¨ SIS 85C496
¨ SIS 85C50x
¨ SIS SI58P
Ø ALI
¨ M1487
¨ M1489
Yollar
Yollar məlumatların kompüterin bir parçasından digər parçasına göndərildiyi tellər birliyidir. Yolu kompüterin içində məlumatların gəzdiyi bir şose kimi düşünə bilərsiniz.
Bütün yollar ünvan yolu, məlumat yolu sistem (İdarə) yolu olmaq üzrə üç tip yol var. Məlumat yolu əsl məlumatı daşıyar.
Ünvan Yolu: Ünvan yolu məlumatın hara gedəcəyi məlumatını daşıyar. Ünvan yolu yaddaşdakı bir yerin və ya məlumat transferində vəzifə alan giriş çıxış portunun ünvanını çatdırmaqda istifadə edilər. ROM və RAM yaddaşda saxlanan hər əmr və hər məlumatın 16 bitdən ibarət olan bir ünvanı vardır. Proqramın çalışması əsnasında verilən bir yerin məzmunu lazımlı olduğunda; Mikroçalışdırıcıo yerin ünvanını ünvan yoluna qoyar. Ünvan yolu məlumatın saxlanmaqda olduğu yerə çatmaqda istifadə edilən ünvanı çatdırmaqda istifadə edilər. Çatılan məlumatın məzmunu daha sonra məlumat yoluna qoyular. Və bu məlumatın məzmunu daha sonra mikroçalışdırıcıda oxunar. Ünvan yollarının çoxu 16 bitdən meydana gələr. Hər xətt 0 ya da 1 dən ibarət olan bir ünvan biti daşıyar. Bundan ötəri söz mövzusu 16 xəttin 216 = 65536 dəyişik kombinasiyası söz mövzusudur. Bunun mənası 16 ünvan xətti istifadə edilərək 65536 dənə saxlama yerinə və giriş/çıxış cihazına çata bilməkdədir.
Məlumat Yolu: Məlumatların kompüterin müəyyən hissələri arasında gəzməsini təmin edər. Yəni bir mənada əsas məlumatın daşındığı yoldur. Bu məlumat maşının əmrləri ya da yaddaşdakı işlənəcək hər hansı bir məlumat ola bilər. İdarə və ünvan yollarından fərqli olaraq Məlumat yolu cüt istiqamətlidir Məlumat hər iki istiqamətdə də hərəkət edə bilər. Yəni həm mikroçalışdırıcı həm də mikroçalışdırıcıdan çölə doğru.
Sistem (İdarə) yolu: Mikro prosessorun zamanlama və idarə dövrələrində çıxarılan idarə siqnallarını yaddaşa və giriş/Çıxış vahidlərinə daşıyar. Məsələn oxu/yaz məlumatlarını yaddaşa, giriş və çıxış portlarına daşıyar. Qısacası əməliyyatın yazmamı oxumamı olduğuna qərar verər. Kompüterin hər parçasına çatmasını təmin edən yoldur.
Yolun böyüklüyü əhəmiyyətlidir. Çünki bu böyüklük yolun eyni anda nə qədər məlumat daşıya biləcəyini təyin edər. Məsələn 16 bitlik bir yol 16 bitlik məlumatı, 32 bitlik yol isə 32 bitlik məlumatı daşıya bilər. Hər yolun MHz ilə ölçülən bir saat sürəti vardır. Məsələn sistem yolunun sürəti ilk başlarda 33 MHZ idi. İnkişaf edən texnologiya ilə bu yolun sürəti əvvəl 66 MHZ yüksəldi. İndiki vaxtda isə 100 və 133 MHZlik sistem yollarını üzərində saxlayan anakartlar var. İndiki vaxtda 16 bitlik ISA yolları yerini özündən daha sürətli olan 32 bitlik PCI yoluna buraxmağa başladı. Anakart üzərində ümumiyyətlə üç tip yol texnologiyası var. Bunlar ISA, PCI və AGPdir.
ISA Yolu: Industry Standart Architucture (Sənaye Standartı Arxitekturası) nın qısaldılmış şəklidir. Masaüstü kompüterlərdə istifadə edilən bir yol arxitekturasıdır. 1983-cü ildə inkişaf etdirilməyə başlandı. İlk inkişaf etdirildiyində 8 bit məlumat yolu və 16 bit ünvan yolu istifadə etməkdə idi və 4 MHZ sürətində idi. 16 bitlik mikroçalışdırıcının inkişaf etdirilməyə başlanması ilə ISA da inkişaf etdirildi və 16 bitlik məlumat yoluna 24 bit ünvan yoluna sahib oldu. İndiki vaxtda da hələ bu standartı etibarlıdır. Sürəti 8 MHZ və saniyədə 6.5 MB məlumat köçürər. Yeni inkişaf etdirilən bu arxitektura köhnə standartı da dəstəkləməkdədir. Yəni 8 bitlik ISA kartları 16 bitlik bu yol sisteminə bağlana bilməkdədir. İndiki vaxtda ISA arxitekturası artıq tərk edilməyə başlandı. Çünki daha sürətli məlumat mesajmı təmin edən yol sistemləri istifadə edilməyə başlandı. Yeni çıxan anakartlarda, ISA genişləmə yuvaları çox qoyulmamağa başlandı. Hətta bəzi anakartlarda artıq ISA yuvası belə yoxdur.
PCI Yolu: Məlumat yollarında rast gəlinən ən son dayanacaqlardan biridir. Peripheral Component Interconnectin qısaldılmasıdır. VESA yol sisteminə bənzər bir quruluşdadır. VESA yol sistemindən daha yüksək performans təmin edər. Əslində PCI günümüz masaüstü kompüterlərində istifadə edilən ən yüksək performansa sahib yol sistemidir. PCI yollarının sürəti 20 ilə 33 MHZ arasındadır. PCI məlumat yolu hazırda PClərin hamısında var. Bunun xaricində ayrıca Power PC əsaslı kompüterlərdə istifadə edilməkdədir. PClər 32 bitlik və 64 bitlik versiyaları ilə bazarda var. 64 bitlik yeni PCI məlumat yolu yeni istifadə edilməyə başlandı. Buna görə çox məşhur deyil.
AGP Yolu: Accelerated Graphics Port’un (sürətləndirilmiş qrafik Portu) qısaltmasıdır. İntel tərəfindən inkişaf etdirilən yeni bir interfeysdir. 3 ölçü qrafik məlumatlarının daha sürətli işlənməsini təmin etmək məqsədi ilə inkişaf etdirilmişdir. Qrafik məlumatlarını PCI yollarında işləməkdənsə, AGP qrafik kontrolunun birbaşa ana yaddaşa çata bilməsi üçün nöqtədən nöqtəyə birbaşa bir kanal təriflər. AGP 32 bit genişliyindədir və 66 MHZ sürətində çalışar. Bu saniyədə 266 Megabitlik bir məlumat transferi təmin edər və bu da PCIdəkilərin tam 2 qatıdır. (133 MBps). AGP ayrıca 2 dənə opsiyonel daha sürətli olan rejimləri dəstəkləyir. Bunlada məlumat transfer sürəti 533 MBps və 1.07 GBpsdir. Buna əlavə olaraq AGP 3-B plomblarının video yaddaşının yerinə ana yaddaşda saxlanmasına icazə verər
AGP ‘nin bir sıra əhəmiyyətli ehtiyacları vardır. Bunlar:
¨ Chipset AGPi dəstəkləməlidir.
¨ Anakartda bir AGP slotu olmalıdır ya da bütün qrafik sisteminə sahib olmalıdır.
¨ Əməliyyat sistemi Windows95in 2.1 distributivi, Windows98 ya da NT 4.0 olmalıdır. Ayrıca hazırda professional bütün Machintoshlar AGPi dəstəkləməkdədir.
AGPin müxtəlif səviyyələri vardır Aşağıdakı xüsusiyyətlər opsiyonel olaraq düşünülə bilər.
¨ Naxışlama (texturing): Ayrıca birbaşa yaddaş iş rejimi də deyilir. Qrafik naxışlarının ana yaddaşda yığılmasını təmin edər.
¨ Məlumat transferi: Müxtəlif məlumat transferi təqdim edilməkdədir. Bunlar 1X: saniyədə 266 Megabitlik məlumat transferini işarələr. 2X 533 Megabitlik 4X də 1.07 Gigabitlik məlumat transferini işarələr.
¨ Yan bant Ünvanlama: əmrləri fərqli və paralel bir kanaldan göndərərək məlumat transferini sürətləndirər.
¨ Çoxluq əmr işləmə: qrafik kartının eyni anda bir əmr yerinə daha çox əmr göndərməsini təmin edər.
Giriş / Çıxış Qapıları
Kompüterə çöldən bağlanan bütün hissələr (yazıçı, siçan, skaner vs.) kompüterin üzərindəki hissələrə xüsusi interfeys kabelləri ilə bağlanarlar. Bu sektorlara qapı ya da port adı verilməkdədir. Bu sektorlar paralel və ardıcıl olmaq üzrə iki növdür. İndiki vaxtda standart bir kompüterdə 1 dənə paralel və 2 dənə ardıcıl qapı var. Bunun yanında yeni texnologiyalarla birlikdə USB istifadəsi də artmağa başlamışdır.
¨ Paralel (LPT) Qapı (Port)
Çox vaxt paralel portlara LPT portu da deyilməkdədir. LPT LinePrinTer sözcüyündən alınmışdır. Və bunun səbəbi ən çox yazıçıları bağlamaq üçün istifadə edilməsi anlamına söykənməkdədir. Ancaq, sonillərdə paralel portlar kompüterə başqa tip cihazları bağlamaq üçün də istifadə edilməkdədir.
Paralel portlar adlarını məlumatların portdan paralel bir şəkildə, yəni bir səfərdə bir bayt olaraq çatdırılması mənasından götürər. Port səkkiz ədəd məlumat xətti birləşdirər və hər bit bayttaki digər bitlərlə az qala eyni anda fərqli bir xəttdən çatdırılar. Paralel portlar LPT1, LPT2 kimi adlandırılar.
Paralel portlar tək istiqamətli idi. Yəni məlumatlar ətraf vahidlərinə çatdırılardılar. Lakin tərs istiqamətdə çatdırılmazdılar. Cüt istiqamətli paralel port 1987də ortaya çıxdı və ətraf vahidlərinin PC ilə tərs istiqamətdə də təmin edildi. Məsələn bir yazıçı PCə vəziyyətiylə əlaqədar (kağız sıxışması, kağızın bitməsi kimi) məlumat göndərə bildi. Paralel portlar 25 pinlik bir dişi konnektor istifadə edərlər.
¨ Ardıcıl (COM) portlar
Ardıcıl portlar adlarını məlumatların porttan ardıcıl bir şəkildə yəni bir səfərdə tək bit olaraq göndərilməsi mənasından götürməkdədir. Bunun səbəbi portun hər istiqamət üçün tək bir məlumat xəttinə sahib olmasıdır. Ardıcıl portlara COM portlar da deyilməkdədir. Çünki xarici cihazlarla PC arasında bir əlaqə meydana gətirməkdədir. Ardıcıl portlara bağlanan ən məşhur cihazlar modemlər, siçanlar, yazıçı və çəkici kimi ardıcıl yazdırma cihazlarıdır.
Ardıcıl portların konnektorları 2 şəkildə olar. 25 və 9 pin olmaq üzrə. 25 pinlik bir cihazı 9 pinlik bir porta ya da 9 pinlik bir cihazı 25 pinlik bir cihaza bağlamaq kimi vəziyyətlərdə istifadə edilə biləcək adapterlər vardır.
Ardıcıl portlar ilə paralel portların bir müqayisə etməsi edilməsi lazım olsa; ardıcıl portlar ilə məlumatların çatdırılması daha etibarlıdır. Çünki məlumatlar tək-tək göndərilər. Təbii ki buna görə də yavaşdır. Paralel portlar isə ardıcıl porttan çox daha sürətlidir. Çünki məlumatları səkkizli paketlər halında göndərər. Bununla birlikdə etibarlı bir məlumat mesajmı təmin etməzlər. Xüsusilə kabel uzunluğu artdıqca məlumatların itmə riski yaranar.
Ardıcıl port bir səfərdə bir bit çatdırmasına baxmayaraq kompüter baytlar ilə çalışar. Tək lentli bir yoldan səkkiz dənə avtomobilin yan-yana keçməsi təmin edilə bilməyəcəyi kimi bir ardıcıl porttan da keçməsi təmin edilə bilməz. Hər ardıcıl porttan göndərilə biləcək şəkildə tək-tək bitlərinə ayıra biləcək bir mexanizmə ehtiyac vardır. I/O kartı ya da ana kartın üzərindəki I/O kartı üzərində yerləşən UART bu əməliyyatı reallaşmaqdadır. UARTin mənası Universal Asencronous Reciever Transmitter (Universal asenkron alıcı verici) dir. UART baytları ardıcıl porttan göndərilə biləcək ardıcıl bitlərə çevirər. UART ayrıca gələn bitlərin PC tərəfindən işlənə bilməsi üçün bunları baytlara çevirər.
¨ USB (Universal Serial BUS)
USB (Universal Serial Bus) bir kompüter ilə işləyə bilər bir cihaz (joystick, klaviatura, telefon, skaner, yazıçı kimi cihazlar) arasındakı bir interfeysdir. Tax və işlət xüsusiyyəti vardır. USB ilə yeni bir cihaz hər hansı bir birləşdirici kartı istifadə etmədən ya da kompüteri bağlamadan işləyə bilər. USB yol sistemi Compaq, IBM, DEC, İntel, Microsoft, NEC və Northern Technology tərəfindən inkişaf etdirildi. USB saniyədə 12 Mbitlik bir məlumat transfer sürəti təmin edər. Tək bir USB portu ilə 127 dənə ətraf istifadə edilə bilər.
Oktyabr 1996dan bəri, Windows əməliyyat sistemi USB sürücüləri ya da müəyyən I/O cihaz tipləri ilə çalışmaq üçün dizayn edilmiş xüsusi proqramlar ilə təchiz edilmişdir. USB Windows98 əməliyyat sistemində cəmləşdirilmişdir. Bu gün bir çox yeni kompüter və ətraf vahidi USB ilə təchiz edilmiş vəziyyətdədir. İndiki vaxtda artıq USB yaxşıca yayılmış vəziyyətdədir. Yaxın bir zamanda tamai ilə ardıcıl və paralel portların yerini alacağını düşünmək olar.
¨ IEEE 1394
Saniyədə 400 megabitlik məlumat transfer nisbətini dəstəkləyən yeni və sürətli bir yol standartıdır. 1394 texnologiyasını dəstəkləyən məhsullar şirkətə bağlı olaraq fərqli adlar altında toplanmışlar. Apple bu texnologiyanı orijinal olaraq inkişaf etdirən firmadır. Bu texnologiya üçün firewire adını istifadə etməkdədir
Tək bir 1394 portu 63 dənə xarici cihazı bağlaya bilər. Çox sürətli və elastik olmasına baxmayaraq 1394 çox bahalıdır. USB kimi 1394ün də tax və işlət xüsusiyyəti vardır. Ayrıca ətraf vahidlərinə güc də təmin edərlər. 1394 və USB arasındakı əsas fərq 1394 standartının daha sürətli və daha bahalı olmasıdır. Bu səbəblərdən , video kamera kimi yüksək məlumat transfer sürəti istəyən cihazlar üçün istifadə edilməsi gözlənilər. Bununla birlikdə USB bir çox ətraf vahidini bağlamaq üçün istifadə edilə bilər.